CHI TRẢ DỊCH VỤ MÔI TRƯỜNG RỪNG - bước ngoặt chính sách đối với nghề rừng.

Nguyễn Xuân Hường
Viện Kinh tế sinh thái

Các hệ sinh thái (rừng, biển, lưu vực sông, nguồn nước…) phát triển với đầy đủ chức năng sẽ cung cấp các dịch vụ thiết yếu như duy trì nguồn nước ổn định đất đai, kiểm soát đất đai phục vụ con người. Nghịch lý là việc duy trì bảo vệ các hệ sinh thái thưòng được thực hiện bởi một nhóm nhỏ, trong khi người hưởng lợi là số đông. Giữa hai bên hưởng lợi và duy trì lợi ích cần có sự bù đắp công bằng thông qua một cơ chế kinh tế. Cơ chế này cũng tạo ra một nguồn ngân sách cho việc đầu tư phục hồi và duy trì bền vững các giá trị hệ sinh thái. Đó chính là ý nghĩa ban đầu cho sự ra đời của cơ chế “Chi trả dịch vụ môi trường“ (PES-payments for environmental services). Trên thế giới PES đã được chú ý thực hiện từ những năm 90 của thế kỷ XX và đến nay đã được đề cập và thực thi ở nhiều nước, nhiều khu vực trên thế giới.
Tại Việt Nam hơn 10 năm qua, khái niệm PES và ứng dụng của nó đã và đang nhận được sự quan tâm đáng kể của các nhà ngiên cứu môi trường,các nhà khoa học và nhà hoạch định hính sách tại Việt Nam.
Đầu năm 2008,Chính phủ đã yêu cầu Bộ NN & PTNT (MARD) xây dựng chính sách chi trả dịch vụ môi trường rưng (DVMTR) cho Ngành Lâm nghiệp. Để thực hiện chính sách này trên phạm vi toàn quốc, Chính phủ đã ban hành QĐ: 380/QĐ-TTg ngày 10/4/2008 về chính sách chi trả DVMTR tại 2 tỉnh Sơn La và Lâm Đồng năm 2008 và 2009.Các ngiên cứu thử ngiệm sẽ xác định các đối tượng hưởng lợi của hoạt động chi trả cho các dịch vụ này, đồng thời xác định số tiền trả cho DVMTR để đảm bảo có các dịch vụ này trong thời gian dài.
Quá trình hình thành PES tai Việt Nam.
Cụm từ dịch vụ môi trường của các hệ sinh thái nói chung, DVMTR nói riêng mới xuất hiện trong một số năm gần đây. Khi chúng ta có điều kiện tiếp cận thông tin từ các Tổ chức quốc tế về Lâm ngiệp.
Nền kinh tế nước ta sau khi chyển sang “kinh tế thị trường” thì kèm theo đó DVMTR mới được xem là một loại hàng hoá trao đổi trên thị trường. Người bán là người lao động trồng rừng, bảo vệ rừng tạo ra dịch vụ: nguồn nước, du lịch, nghỉ dưỡng sinh thái rừng… Và người mua là các Nhà máy Thuỷ điện, các Công ty kinh doanh du lịch sinh thái… được hưởng lợi từ các dịch vụ trên. Việt Nam bắt đầu khởi động chương trình thí điểm chính sách chi trả DVMTR lưu vực sông Đồng Nai… Chính phủ đã có ý kiến chỉ đao tại công văn số 3405/VPCP (6/2007) giao cho Bộ NN&PTNT chủ trì phối hợp với các Bộ, Ngành nghiên cứu các đề xuất của VPCP và có ý kiến cụ thể trình CP trong quý 4/2007. VPCP tham mưu cho Thủ tướng CP trình ra cơ quan lập pháp ban hành một đạo luật hoặc một sắc lệnh thu phí DVMTR…’’. Tại QĐ số 380/QĐ-TTg ngày 10/4/2008 về việc ban hành “Chính sách thí điểm chi trả DVMTR“. Và sau gần 2 năm thực hiện thí điểm ở 2 tỉnh Sơn La và Lâm Đồng, hôm 9/3/2010 Phó thủ tướng thường trực Nguyễn Sinh Hùng chủ trì Hội nghị sơ kết. Sau 2 năm triển khai 2 tỉnh đã tổ chức rà soát diện tích rừng được giao, cho thuê hoặc khoán bảo vệ cho tổ chức, hộ gia đình, cá nhân, cộng đồng dân cư thôn để làm cơ sở cho việc xác định đối tượng chi trả tiền DVMTR. Theo Thứ trưởng Bộ NN&PTNT Hứa Đức Nhị, cho đến nay các đối tượng phải chi trả tiền DVMTR (các Nhà máy thuỷ điện, Công ty cung cấp nước…) đã đồng thuận cao với chính sách thí điểm, thực hiện nghiêm túc và có trách nhiệm trong việc chi trả tiền dịch vụ. Đồng bào các dân tộc trong vùng thí điểm cũng đón nhận chính sách rất nhiệt tình. Nhờ vậy, tình hình phá rừng, lấn chiếm đất rừng, khai thác lâm sản trái phép ở 2 tỉnh thí điểm (Sơn La và Lâm đồng) đã giảm đáng kể. Năm 2009 tỉnh Lâm Đồng chỉ còn 50% số vụ vi pham so với 2008. Tại Sơn La hiện tượng phá rừng làm nương rãy hầu như không còn… Đây là một chính sách có tính xã hội cao, góp phần XĐGN rất thiết thực. Cách quản lý này có ý nghĩa thực tiễn trong bảo vệ, phát triển và sử dụng rừng một cách hợp lý nhất…
Phó Thủ tướng Nguyễn Sinh Hùng sau khi nghe báo cáo của tỉnh Sơn La về các đơn vị trên địa bàn tỉnh đã nộp về Quỹ bảo vệ và phát triển rừng của tỉnh hơn 60 tỷ đồng, nhưng mới chi trả cho các chủ rừng gần 10 tỷ. Phó Thủ tướng chỉ đạo tỉnh không nên quá cầu toàn, cần vừa làm, vừa nghiên cứu, rà soát, để các chủ rừng được chi trả kịp thời. Phó Thủ tướng nhấn mạnh cần nhân rộng mô hình thí điểm chi trả DVMTR.
Đại diện chương trình Bảo tồn đa dang sinh học vùng Châu Á (ARBCP-WinRock); Dự án Lâm nghiệp Việt-Đức (GTZ) cũng đánh giá rất cao chính sách của Việt Nam đang trở thành nơi để các nước trong khu vực học hỏi kinh ngiệm; mô hình này sẽ sớm được nhân rộng ra các nước trong khu vực, đặc biệt là Lào, Campuchia, Thái Lan. Tiếp đó Hội nghị quốc tế về chi trả dịch vụ hệ sinh thái Đông Nam Á tổ chức tại Hà Nội từ 23-24/6/2010 đã thu hút hơn 400 đại biểu đến từ 30 quốc gia bao gồm các nhà hoạch định chính sách, nhà khoa học, các tổ chức tài chính lớn. Các đại biểu quốc tế và Việt Nam đã tập trung thảo luận các vấn đề như tiềm năng thị trường dịch vụ hệ sinh thái ở Châu Á, chi trả dich vụ hệ sinh thái rừng-lưu vực; chia sẻ lợi ích và cơ chế chi trả.
Như vậy chi trả DVMTR là bước ngoặt về chính sách đối với nghề Rừng.
Cũng cần nói thêm là chính sách chi trả DVMTR này nếu thực hiện tốt sẽ mở ra một trang mới để nghề rừng nước ta có bước phát triển mới; tổng giá trị sản phẩm nghề rừng sẽ đóng góp vào GDP đất nước không phải như hiện nay >2% mà tăng lên nhiều trong những năm tới (chỉ tính riêng thu phí dịch vụ nước cho các nhà máy thuỷ điện cũng đến hang nghìn tỷ trong một năm-trên cơ sở 20đ/KW/h). Nước Nhật từ những năm 94-97 người ta đã tính đủ giá trị của rừng như sau:
Với khoảng 25 triệu ha rừng trồng và rừng tự nhiên:
- giá trị bảo vệ nguồn nước 34tỷ USD
- giá trị bảo vệ đất: 64 tỷ USD
- Giá trị dịch vụ sức khỏe cộng đồng: 62 tỷ USD
- giá trị cung cấp Oxy: 147 tỷ USD
- giá trị lâm sản (gỗ): 5,6 tỷ USD
(Nguồn Lâm nghiệp Nhật bản 1994-1997- JOFCA)
Thử làm phép tính theo quy tắc tam suất:
Việt Nam chỉ tính 10 triệu ha rừng. Nếu tính theo thông số của Nhật thì ta có thể tạo ra hàng năm là 126,4 tỷ USD, trong khi đó GDP của ta hiện nay chỉ khoảng 50tỷ USD.

(Tạp chí Rừng&Môi trường số 27/2010)